ภาวะขาดธาตุเหล็ก: อาการ การรักษา และผลต่อสุขภาพ
ธาตุเหล็กเป็นแร่ธาตุจำเป็นสำหรับการสร้างเฮโมโกลบิน ขนส่งออกซิเจน เสริมสร้างภูมิคุ้มกัน และหน้าที่สำคัญอื่นๆ ในร่างกาย น่าเสียดายที่ปัญหาขาดธาตุเหล็กเป็นรูปแบบหนึ่งของภาวะขาดสารอาหารซึ่งพบมากที่สุดในโลก มารู้จักอาการขาดธาตุเหล็กและผลกระทบที่มีต่อสุขภาพกันเถอะ
ภาวะขาดธาตุเหล็กนับเป็นภาวะขาดสารอาหารที่พบบ่อยที่สุดชนิดหนึ่งในโลก องค์การอนามัยโลกประเมินว่าเด็กเล็กประมาณ 40% และผู้หญิง 30% มีภาวะโลหิตจางจากการขาดเหล็ก การขาดแร่ธาตุสำคัญนี้สามารถส่งผลร้ายแรงต่อสุขภาพร่างกายและสมองได้
ภาวะขาดธาตุเหล็กคืออะไร?
ธาตุเหล็กเป็นแร่ธาตุที่ร่างกายต้องการอย่างยิ่งต่อการทำงานที่สมบูรณ์
บทบาทของธาตุเหล็กในร่างกาย:
- ขนส่งออกซิเจน: ธาตุเหล็กช่วยสร้างเฮโมโกลบิน ซึ่งเป็นโปรตีนในเม็ดเลือดแดงที่ขนส่งออกซิเจนจากปอดไปยังเนื้อเยื่อต่างๆ
- สร้างพลังงานระดับเซลล์: ธาตุเหล็กจำเป็นสำหรับกระบวนการสร้างพลังงานในไมโตคอนเดรีย
- การสังเคราะห์ดีเอ็นเอ: กระบวนการสังเคราะห์และซ่อมแซมดีเอ็นเอต้องใช้งานของธาตุเหล็ก
- การทำงานของกล้ามเนื้อ: ธาตุเหล็กเป็นองค์ประกอบของไมโอโกลบินที่ช่วยกักเก็บออกซิเจนในกล้ามเนื้อ
- เสริมสร้างภูมิคุ้มกัน: เซลล์ภูมิคุ้มกันต้องใช้ธาตุเหล็กในการทำหน้าที่และสร้างไซโตไคน์
- สมองทำงานปกติ: สมองจำเป็นต้องใช้ธาตุเหล็กในการสร้างสารสื่อประสาท
เหล็กฮีมและเหล็กนอนฮีม
โดยทั่วไป ร่างกายได้รับธาตุเหล็กจากอาหารที่บริโภค โดยเฉพาะผลิตภัณฑ์จากสัตว์ ธาตุเหล็กที่ดูดซึมได้มี 2 รูปแบบ คือ เหล็กฮีมและเหล็กนอนฮีม
เหล็กฮีม คือส่วนประกอบในโมเลกุลเฮโมโกลบินและไมโอโกลบิน ซึ่งร่างกายดูดซึมและนำไปใช้ได้ง่ายกว่า เหล็กฮีมพบในเนื้อแดง เครื่องในสัตว์ ไก่ ปลา และอาหารทะเล
เหล็กนอนฮีม ร่างกายดูดซึมได้น้อยกว่า และอาจโดนรบกวนการดูดซึมจากอาหารบางชนิด เช่น แคลเซียม เหล็กนอนฮีมได้จากพืช ธัญพืช ถั่ว เมล็ดพืช และถั่วเปลือกแข็ง รวมถึงอาหารแปรรูปเสริมธาตุเหล็ก เช่น ขนมปัง ซีเรียล นมพืช
แม้เครื่องครัวก็สามารถเพิ่มธาตุเหล็กในอาหาร เช่น ถ้าใช้กระทะเหล็กหล่อก็จะมีโมเลกุลเหล็กซึมเข้าสู่อาหาร หรืออุปกรณ์เสริมอย่าง Lucky Iron Fish ซึ่งเป็นเหล็กสำหรับใส่ลงในอาหารขณะปรุงเพื่อให้ได้รับธาตุเหล็กมากขึ้น
ภาวะขาดธาตุเหล็กเริ่มขึ้นอย่างไร?
โดยสรุป ภาวะนี้เกิดขึ้นเมื่อได้รับธาตุเหล็กจากอาหารไม่เพียงพอ เสียเลือด หรือร่างกายดูดซึมธาตุเหล็กไม่ได้อย่างเหมาะสม หลายคนสับสนระหว่างภาวะขาดธาตุเหล็กกับโรคโลหิตจาง แม้ว่าภาวะขาดธาตุเหล็กจะเป็นสาเหตุของโรคโลหิตจางชนิดหนึ่ง (Iron-deficiency anemia) แต่ทั้งสองภาวะนี้อาจเกิดแยกกันได้ โดยบางกรณีโลหิตจางอาจเกิดจากการขาดวิตามิน B12 หรือ B9 มะเร็ง เอชไอวี หรือบาดเจ็บอื่นๆ
สาเหตุของการขาดธาตุเหล็ก
- รับประทานอาหารหรืออาหารเสริมธาตุเหล็กไม่เพียงพอ
- การดูดซึมธาตุเหล็กบกพร่อง
- มีโรคระบบทางเดินอาหาร เช่น โรคเซลิแอก หรือโรคลำไส้อักเสบ
- รับยาบางชนิด เช่น ยาลดกรด หรืออาหารเสริมแคลเซียม ซึ่งรบกวนการดูดซึมเหล็ก
- กำลังตั้งครรภ์
- อยู่ในช่วงเจริญเติบโตอย่างรวดเร็ว (วัยทารก วัยรุ่น)
- ออกกำลังกายอย่างหนักหรือเป็นนักกีฬา
- เสียเลือด เช่น ประจำเดือนมาก เลือดออกทางเดินอาหาร (แผลในกระเพาะ, มะเร็งลำไส้ใหญ่) หรือบริจาคเลือดบ่อย
- โรคเรื้อรังบางอย่าง เช่น ไตวายเรื้อรัง มะเร็ง หัวใจล้มเหลวเรื้อรัง
- ติดเชื้อพยาธิ เช่น พยาธิปากขอที่รบกวนการดูดซึมธาตุเหล็ก
ระยะของภาวะขาดธาตุเหล็ก
โดยทั่วไป ภาวะขาดธาตุเหล็กจะเริ่มอย่างช้าๆ และใช้เวลาหลายเดือนหรือปี ยกเว้นจะสูญเสียเลือดมากหรือมีโรคอื่นที่ทำให้ธาตุเหล็กในร่างกายหมดอย่างรวดเร็ว
โดยปกติแบ่งเป็น 4 ระยะดังนี้:
เหล็กลดลง
- ร่างกายเริ่มใช้เหล็กสะสมในตับและเนื้อเยื่ออื่นๆ
- ยังไม่มีผลต่อการสร้างเม็ดเลือดแดงโดยตรง
- ระดับเฟอริทินในเลือดลดลง
การผลิตเม็ดเลือดแดงขาดเหล็ก
- แหล่งสะสมธาตุเหล็กหมดลง
- ส่งเหล็กไปสู่ไขกระดูกเพื่อสร้างเม็ดเลือดแดงไม่พอ
- ค่า transferrin saturation ลดลง
- Red blood cell distribution width (RDW) เพิ่มเล็กน้อย
โลหิตจางจากการขาดธาตุเหล็ก
- ระยะนี้ ผลิตเฮโมโกลบินลดลง
- เม็ดเลือดแดงมีขนาดเล็กลง (Microcytic) และสีจางลง (Hypochromic)
- ระดับเฮโมโกลบินและฮีมาโตคริตต่ำกว่าค่าปกติ
- เริ่มมีอาการของโรคโลหิตจาง
โลหิตจางขาดเหล็กขั้นรุนแรง
- ระดับเฮโมโกลบินลดลงอย่างมาก
- มีอาการชัดเจน
- อาจเกิดภาวะแทรกซ้อนเรื้อรัง เช่น ความเสียหายต่ออวัยวะ ปัญหาหัวใจ และอ่อนเพลียตลอดเวลา
อาการและสัญญาณเตือนภาวะขาดธาตุเหล็ก
ในระยะแรกอาจยังไม่รู้สึกผิดปกติใด ๆ แต่เมื่อร่างกายได้รับเหล็กไม่พอ ก็จะเริ่มแสดงอาการเด่นชัดขึ้น
สัญญาณเบื้องต้นของภาวะขาดธาตุเหล็ก:
- อ่อนเพลีย และไม่มีแรง
- ผิวหนังซีด โดยเฉพาะเปลือกตาล่าง เหงือก เล็บ
- หายใจถี่ เหนื่อยง่ายหลังทำกิจกรรมนิดเดียว
- ปวดศีรษะ
- วิงเวียน โดยเฉพาะเวลาลุกขึ้นเร็วๆ
- มือและเท้าเย็น
หากละเลยอาการเตือน อาจเกิดอาการรุนแรงขึ้น เช่น
- เล็บเปราะ มีร่องแนวตามยาว
- ผมร่วง
- อยากกินของที่ไม่ใช่อาหาร เช่น น้ำแข็ง ดิน ดินเหนียว (pica)
- ขากระสับกระส่าย (Restless legs syndrome)
- สมาธิสั้น มึนงง
- เจ็บป่วยง่ายและฟื้นตัวช้า
- ลิ้นอักเสบ หรือเจ็บลิ้น
- หัวใจเต้นเร็ว โดยเฉพาะขณะออกแรงเล็กน้อย
ถ้าขาดเหล็กอย่างรุนแรง อาจพบอาการเหล่านี้:
- อ่อนเพลียมาก จนทำกิจวัตรประจำวันไม่ไหว
- ผิวซีดชัดเจน เช่น ใบหน้า เล็บ เนื้อเยื่ออ่อน
- เจ็บหน้าอก
- หัวใจเต้นเร็วผิดปกติหรือใจสั่น
- เวียนศีรษะจนเป็นลม
- ปวดศีรษะบ่อยและรุนแรงขึ้น
- สมาธิสั้น ความจำแย่ หงุดหงิดง่าย
- ริมฝีปากแตกที่มุมปาก
- เล็บโค้งเว้าเหมือนช้อน (Koilonychia)
- ทนความเย็นไม่ได้
- เป็นแผลติดเชื้อง่าย แผลหายช้า
- เด็กที่ขาดเหล็กรุนแรง อาจพัฒนาการช้าและมีปัญหาพฤติกรรม
- หญิงตั้งครรภ์ที่ขาดธาตุเหล็กเสี่ยงคลอดก่อนกำหนด ทารกน้ำหนักน้อย
ใครเสี่ยงขาดธาตุเหล็กบ้าง?
โดยส่วนใหญ่ ผู้หญิงวัยเจริญพันธุ์และเด็กมีความเสี่ยงสูงสุดในการขาดธาตุเหล็ก
- ผู้หญิงวัยมีประจำเดือนเสี่ยงขาดเหล็กง่ายเพราะเสียเลือดทุกเดือน
- หญิงตั้งครรภ์ต้องการเหล็กเพิ่มเนื่องจากปริมาณเลือดเพิ่มขึ้น 50% และต้องใช้เพื่อเลี้ยงทารกในครรภ์และรก หลังคลอดผู้หญิงอาจต้องใช้เหล็กเสริมหากสูญเสียเลือดมากระหว่างคลอด
- ทารกและเด็กวัยเติบโตเร็วต้องทานอาหารที่มีเหล็กสูงเพื่อพัฒนาการและการเจริญเติบโตของสมอง
- ผู้ทานมังสวิรัติหรือวีแกนเสี่ยงขาดเหล็ก เพราะไม่ได้เหล็กฮีม ดูดซึมเหล็กจากพืชยากกว่าจึงต้องทานเหล็กมากขึ้น
- นักกีฬาเสี่ยงขาดเหล็กเพราะการฝึกหนักทำให้สร้างเม็ดเลือดแดงมากขึ้นซึ่งต้องใช้ธาตุเหล็ก และสูญเสียเหล็กทางเหงื่อหรืออาการบาดเจ็บ
- คนที่มีโรคทางเดินอาหารเฉียบพลัน ภูมิแพ้อาหารรุนแรง หรือโรคแพ้ภูมิตัวเองบางชนิดอาจดูดซึมเหล็กได้น้อย แม้ทานอาหารมีเหล็กเพียงพอ
-
Advertisement
ตรวจภาวะขาดธาตุเหล็กอย่างไร?
สามารถตรวจพบได้จากการเจาะเลือดแบบง่ายๆ แต่ส่วนใหญ่พบเมื่อไปตรวจสุขภาพประจำปีแล้วกลายเป็นโลหิตจางแล้ว
ถ้าสงสัยว่าขาดธาตุเหล็ก ควรปรึกษาแพทย์เพื่อตรวจเลือด
การตรวจเลือดประกอบด้วย
- เจาะ Complete Blood Count (CBC)
- วัดระดับเฟอริทิน (Ferritin) ซึ่งเป็นตัวบ่งชี้เหล็กสะสม
- วัดธาตุเหล็กในซีรั่ม (Serum iron)
- วัด Total Iron Binding Capacity (TIBC) ความสามารถของเลือดในการจับเหล็กกับทรานสเฟอริน
การรักษาภาวะขาดธาตุเหล็ก
ส่วนใหญ่แล้วสามารถปรับเปลี่ยนอาหารหรือเสริมเหล็กได้เอง แต่ถ้ามีโรคประจำตัวที่ทำให้ขาดเหล็กต้องรักษาสาเหตุร่วมด้วย
แนวทางรักษาและดูแล:
- เพิ่มการรับประทานอาหารที่มีธาตุเหล็กสูง เช่น เนื้อวัว เนื้อแกะ เนื้อหมู ไก่ หอยนางรม ปลา ซาร์ดีน ทูน่า ตับ ไต รวมถึงอาหารจากสัตว์อื่นๆ เหล็กจากพืช ได้แก่ ถั่วทุกชนิด เต้าหู้ เทมเป้ ผักโขมและผักใบเขียว ควินัว เมล็ดฟักทอง อาหารเสริมเหล็ก
- กินอาหารที่มีวิตามินซีร่วมกับแหล่งเหล็กเพื่อเพิ่มการดูดซึม
- หลีกเลี่ยงอาหารหรือเครื่องดื่มที่รบกวนการดูดซึมเหล็ก เช่น นม ชา กาแฟ แอลกอฮอล์
- ทานอาหารเสริมธาตุเหล็ก (Ferrous sulfate, Ferrous gluconate ฯลฯ) โดยควรรับประทานระหว่างมื้ออาหารและควบคู่กับวิตามินซีเพื่อดูดซึมดีขึ้น
- กรณีรุนแรงหรือกลืนอาหารเสริมไม่ได้ อาจต้องให้เหล็กทางหลอดเลือดดำ
- รักษาสาเหตุที่แท้จริง เช่น ประจำเดือนมาก เลือดออกในทางเดินอาหาร หรือปัญหาการดูดซึมอาหาร
การใช้ชีวิตกับภาวะขาดธาตุเหล็ก
แม้ภาวะขาดธาตุเหล็กจะพบบ่อย แต่ส่งผลได้อย่างรุนแรงต่อร่างกายและคุณภาพชีวิต วิธีที่ดีที่สุดคือตรวจเช็คและปรึกษาแพทย์อย่างสม่ำเสมอ เมื่อทราบผลแล้วสามารถปรับพฤติกรรมให้เหมาะสมได้
อย่าลืม:
- สัญญาณเตือนระยะแรกคืออ่อนเพลีย ซีด หายใจถี่ ปวดศีรษะ วิงเวียน มือเท้าเย็น
- ป้องกันด้วยการทานอาหารครบถ้วนสมดุล
- ขอตรวจเลือดโดยเจาะ Complete Blood Count, Ferritin, Serum iron และ Total Iron Binding Capacity
หวังว่าบทความนี้จะช่วยให้เข้าใจเรื่องภาวะขาดธาตุเหล็กและดูแลสุขภาพให้แข็งแรงได้มากขึ้น
ดาวน์โหลด WomanLog ได้แล้ววันนี้:
