Tıbbi Destekli Üreme Teknolojisi
Tıbbi Destekli Üreme Teknolojisi (ART), insan vücudunun üreme fonksiyonlarıyla ilgili sorunları ele almak için uygulanan bir dizi tıbbi işlemi kapsayan genel bir terimdir. Her kadın ya da erkek doğal yollarla çocuk sahibi olamayabilir. ART sayesinde, bilim bu kadınlara ve erkeklere başka türlü sahip olamayacakları bir seçenek sunar.
Etik açıdan bu karmaşık bir konudur; içgüdüye yapay olarak hizmet eden herhangi bir olasılıkta olduğu gibi: doğurganlık tedavileri, çoklu gebeliklerin sayısını önemli ölçüde artırmıştır; yumurtalık stimülasyonu ciddi yan etkilere yol açabilir; taşıyıcı anne tarafından doğan bir çocuk, yasal ebeveynlerinin isteğine karşı onu görmek isteyebilir. Bunlar gibi faktörler zor kararlar alınmasını gerektirir.
Doğurganlık
Herhangi bir anormallik yokluğunda, heteroseksüel bir çiftin her adet döngüsünde gebe kalma şansı yaklaşık %25’tir. Çiftlerin %60’ı bu amaca 6 ay içinde, %80’i ise 1 yıl içinde, %90’ı ise 18 ay içinde ulaşır.
Başarı şansı büyük ölçüde zamana bağlıdır. Hamile kalmak için en ideal zaman, yumurtlamadan hemen önceki birkaç günü kapsayan “doğurgan pencere” dönemidir (adet başlamadan yaklaşık iki hafta önce). Yumurta, fallop tüpünde 12-24 saat canlı kalır—amaç, bu süre içinde bir spermle döllenmeyi sağlamaktır. Hamile kalmaya çalışan bir çift için haftada en az üç kez cinsel ilişki önerilir.
Eğer bir yıl boyunca, korunma olmadan ve düzenli cinsel ilişkiye rağmen sonuç alınamamışsa, doğurganlık sorunlarının olasılığı düşünülmelidir. Bu noktada olası nedenleri belirlemek için muayene ve testler yapılır. Ancak doktorlar duruma özel yaklaşır ve şartlara göre daha erken bir danışma da önerilebilir.
Hem kadınlar hem erkekler kısırlıktan etkilenebilir; bunun nedeni genetikten bazı hastalıklara ve yaşam tarzı seçimlerine kadar çeşitli olabilir. Her iki bireyin birlikte doktora başvurup durumu bütün olarak değerlendirmesi, gebeliğe engel olabilecek alışkanlıklarının ya da koşullarının yanı sıra tıbbi geçmişlerini ve doğurganlık değerlendirme prosedürlerini tartışması önemlidir.
Erkekler için doğurganlık değerlendirmesi genellikle semen analizi (sperm sayısı, hareketliliği, morfolojisi ve örnek hacmi ile pH değerlendirmesi) ve yardımcı üreme organlarının fonksiyonunu değerlendiren biyokimyasal semen analizi içerebilir.
Kadınlar için doğurganlık değerlendirmesi, bazı hormon seviyelerini ölçen kan testleri, rahim ve fallop tüplerinin röntgen görüntüsü olan histerosalpingografi veya laparoskopiyi içerebilir.
Hem erkekler hem kadınlar Klamidya (doğurganlığı etkileyen bir CİS) için test edilebilirler, ultrason taraması, hormon testi veya (mümkün genetik faktörleri incelemek için) karyotip testi yapılabilir.
Bazı durumlarda, daha sağlıklı bir yaşam tarzına geçmek (sigara/içkiyi bırakmak, beslenmeyi düzenlemek, vücut ağırlığını kontrol altına almak) doğurganlığı yeterince artırabilir. Diğerlerinde ise rahim şekline zarar veren ve gebeliği zorlaştıran miyomların veya endometriyal izlerin cerrahiyle alınması, sperm kanalındaki bir tıkanıklığın giderilmesi ya da hormonal tedavilerle hormonların düzenlenmesi çözüm olabilir.
ART kolay bir yol değildir—duygusal olarak zorlayıcı, zaman alıcı ve pahalı olabilir. Aday ebeveynler ciddi işlemlere geçmeden önce seçeneklerini dikkatlice değerlendirmelidir.
Yumurtalık Stimülasyonu
Kadın hormonları hipotalamus, hipofiz bezi ve yumurtalıklar tarafından salgılanır. Hipotalamus GnRH (gonadotropin salgılatıcı hormon) salgılar, hipofiz bezi luteinizan hormon (LH) ve folikül uyarıcı hormon (FSH) olan gonadotropinleri, yumurtalıklar ise östrojen ve progesteron üretir. GnRH, gonadotropinlerin salgılanmasını modüle eder; bunlar ise östrojen ve progesteron salgısını düzenler. Östrojenler de GnRH, LH ve FSH’nin salgısını engeller. Bu nedenle yumurtalık stimülasyonu üç seviyede de etki gösterebilir.
Yumurtalık stimülasyonunun iki ana tipi vardır:
- Tek başına yumurtalık stimülasyonu, yumurtlama bozukluklarında uygundur.
- ART bağlamında yumurtalık stimülasyonu (suni tohumlama veya tüp bebek uygulaması).
Yumurtlama bozukluklarına bağlı infertilite tedavisinin bir parçası olarak, doktor antiöstrojen (klomifen sitrat) reçete edebilir. Bu, hipotalamus ve hipofizdeki östrojen reseptörlerine bağlanır ve bunların FSH ile LH seviyelerini azaltmasını engeller.
Antioestrojenlerin avantajı ağız yoluyla alınabilmeleri ve diğer tedavilerde olduğu kadar yakın takibe gerek duymamalarıdır. Hiperstimülasyon riski de daha düşüktür. Bu nedenle anovulasyon (yumurtlama olmaması) veya disovulasyon (düzensiz yumurtlama) gibi durumlarda ilk tercih edilir—yumurtalıkların östrojen salgıladığı ve hipofiz bezinin fonksiyon gösterdiği durumlarda.
Ancak antiöstrojenlerin de yan etkileri vardır: görme bozukluğu, ateş basması, başağrısı ve ara kanama. Çoğul gebelik riski de artar; ayrıca düşük ve dış gebelik oranı da yükselir.
Yumurtlama uyarımı tüp bebek ya da suni tohumlama öncesi yapılacaksa, yumurtalık stimülasyonu iki aşamadan oluşur; bunların ilki LH ve FSH üretimini engellemek ve kadının döngüsünü GnRH agonistleri ve GnRH antagonistleri içeren enjeksiyonlarla tamamen kontrol etmektir.
Tedaviden birkaç siklus sonra sonuç alınamazsa, daha güçlü ilaçlar—doğrudan yumurtalıklarda folikül geliştiren gonadotropinler—kullanılır. Hipotalamus veya hipofiz kökenli anovulasyonu olan kadınlar da böyle tedavi edilir.
Bu ilaçlar deri altına enjekte edilir ve çoğunlukla kadın tarafından kendisi uygulanabilir. Gonadotropinler klomifen sitrattan daha etkilidir, ancak yumurtalık hiperstimülasyon sendromu ve çoğul gebelik riski fazladır. Bu nedenle dozun kişiye göre ayarlanması ve folikül gelişiminin takibi için sık sık ultrason ve hormon tahlilleri gereklidir.
Birden fazla folikül geliştiğinde, aday anneye yumurtlamayı 32-38 saat içinde gerçekleştiren koryonik gonadotropin (hCG) enjeksiyonu yapılır.
Gonadotropinler yumurtalık hiperstimülasyon sendromuna sebep olabilir; bunun belirtileri şiş ve ağrılı yumurtalıklar, ciddi durumlarda ise kilo artışı, karın ağrısı, kusma ve nefes darlığıdır.
Ayrıca gonadotropinler çoklu gebelik şansını da artırabilir. Çoğu çoğul doğum başarılı gerçekleşse de, bu gebelikler hala yüksek riskli kabul edilir. Çoğul fetüs azaltma ameliyatı, fazla fetüslerden biri veya birkaçının alınmasıyla sağlıklı bir bebek doğurma şansını artırır. Komplikasyonlar karşısında gerekli olabilse de bu oldukça ağır bir karar olabilir.
Rahim İçi Tohumlama (IUI)
Rahim içi tohumlama, yani suni tohumlama, üç aşamalı oldukça basit bir tedavidir:
- Erkekten alınan semen örneği gereksiz mukus ve hareketsiz spermlerden arındırılır; yoğun, canlı spermlerden oluşan küçük bir doz elde edilir.
- Aday anne, yumurtlama zamanını yumurtlama testiyle evde ya da doktor gözetiminde takip eder. Bu, kadının doğal döngüsüyle veya yumurtlamayı uyarmak için doğurganlık ilaçlarıyla kombine şekilde yapılır.
- Yumurtlamadan bir ya da iki gün sonra, sperm annenin rahmine kateter aracılığıyla yerleştirilir. Anne, kısa süre sırtüstü yattıktan sonra taburcu edilir.
IUI genellikle açıklanamayan infertilite, veya spermin yumurtaya ulaşmakta zorlandığı durumlarda kullanılır; örneğin spermde bozukluk, yumurtaya ulaşma yolunun mukus ya da yara dokusu ile tıkanması, yumurtanın olmaması gibi.
Kendi spermiyle çocuk sahibi olamayan çiftler—kısır çiftler, lezbiyen çiftler ve tek başına anne olmak isteyen kadınlar—bu işlem için donör sperm kullanabilir. Tüm donör spermler enfeksiyonlar ve kalıtsal hastalıklar açısından taranır. Bebeği doğuramayacak durumda olan çiftler de, taşıyıcı anne desteğinden bu prosedür sayesinde yararlanabilirler.
IUI, semen alerjisi olan kadınlarda da—genellikle semenle temas sonrasında kızarıklık, şişlik ve yanma olarak görülen, nadir bir durum—fayda sağlayabilir. Prezervatif kullanımı reaksiyonu önleyebilir; daha kalıcı çözüm ise duyarsızlaştırma tedavisidir. İlgili proteinler işlem öncesinde uzaklaştırıldığından, IUI alerjiye tahammül edemeyen ya da istemeyen kadınlar için iyi bir seçenektir.
Rahim içi tohumlama nispeten güvenlidir. Küçük bir enfeksiyon riski ve işlem sonrası hafif kanama olabilir fakat vajinal kanama genelde büyük önem taşımaz. Yumurtalık stimülasyonuyla beraber olursa, çoklu gebelik riski artar.
IUI; hafif endometriozis, düşük sperm sayısı veya kalitesiz sperm ile açıklanamayan infertilite gibi durumlarda genellikle etkili değildir.
Tüp Bebek (IVF)
Tüp bebek tedavisi, yumurtaların laboratuvar ortamında, yani “in vitro” olarak döllenmesidir. Genellikle daha basit ART yöntemlerinden fayda göremeyen veya bu yöntemlerle başarılı olmayan çiftlere önerilir. IVF ayrıca taşıyıcı annelik uygulamalarını mümkün kılar: Anne adayından alınan yumurta ve baba adayından alınan sperm ile döllenme gerçekleştirilir ve embriyo taşıyıcı anneye aktarılır.
- IVF’nin birinci aşaması Kontrollü Yumurtalık Hiperstimülasyonudur (COF). Bu, anne adayının doğal döngüsünün baskılanmasıyla başlar. Böylece erken yumurtlama önlenir. Kendisine günde gonadotropin enjeksiyonu yapılır, bu da daha çok yumurta üretimini sağlar. Yumurtaların gelişimi yakından izlenir ve ardından HCG enjeksiyonuyla yumurtlama başlatılır.
- İkinci aşama: HCG enjeksiyonundan 34-36 saat sonra, olgunlaşmış yumurtalar toplanır, incelenir ve inkübatöre konur.
- Üçüncü aşamada, spermler yumurtaların bulunduğu bir kaba aktarılır, böylece yumurtalar döllenir ve zigot oluşur. Gelişen zigot blastosiste dönüşmek üzere seçilir; blastosist implantasyon açısından daha avantajlıdır.
- Dördüncü aşamada, en iyi kalitedeki bir veya iki embriyo seçilerek yumuşak bir kateter ile rahme yerleştirilir.
Her şey yolunda giderse, embriyo rahme tutunur ve sağlıklı bir gebelik başlar. Tüp bebek tedavisinin başarısı anne adayının yaşı ve yaşam tarzı, infertilite nedeni, döllenme aşamasında transfer edilen embriyo sayısı ve uygulanan döngü sayısı gibi faktörlere bağlıdır.
Bazı riskler de göz önünde bulundurulmalıdır. Birden fazla embriyo rahme transfer edilirse çoklu gebelik olabilir. Çoklu gebelikte erken doğum ve düşük doğum ağırlığı riski yüksektir.
Yumurtlamayı uyarmak için HCG gibi enjekte edilebilir doğurganlık ilaçları kullanımı yumurtalık hiperstimülasyon sendromuna neden olabilir, bu da yumurtalıkların şişip ağrılı hale gelmesiyle sonuçlanır.
IVF ile gebe kalan kadınlarda düşük oranı yaklaşık %15-25’tir; bu oran doğal yollarla gebe kalanlarla hemen hemen aynıdır.
Yumurta toplama işleminde komplikasyon gelişebilir. Aspirasyon iğnesiyle yumurta alınırken kanama, enfeksiyon veya bağırsak, mesane veya kan damarında hasar oluşabilir. Sedasyon ve genel anestezi de bazı riskler taşır.
IVF ile gebe kalan kadınların %2-5’inde dış gebelik gelişebilir. Dış gebelikte döllenmiş yumurta rahim dışında, genellikle fallop tüpünde yerleşir. Bu durumda gebelik normal olarak devam edemez ve acil müdahale gerektirir.
Doğum kusurları riski ise, nasıl gebe kalınırsa kalınsın, anne yaşıyla doğru orantılı olarak artar. Bu nedenle IVF, 40 yaş üzerindeki kadınlar için önerilmez. Benzer yaş sınırlamaları, sperm ve yumurta donörlerinde de geçerlidir.
Adet döngünüzü WomanLog ile takip edebilirsiniz. WomanLog'u hemen indirin:
