Erkekler İçin Doğum Kontrolü
Güvenli doğum kontrolüne herkesin erişimi olmalıdır. Doğum kontrolüne ulaşmak, gebeliği planlamamızı, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan (CYBE) korunmamızı ve hayatlarımız üzerinde daha fazla kontrol sahibi olmamızı sağlar.
Hamile kalmayı planlamayan cinsel olarak aktif insanların çoğu bir doğum kontrol yöntemini tercih etmektedir. Doğum kontrolü veya kontraseptifler, istenmeyen gebeliklerin (ve dolayısıyla kürtajların) azaltılmasında ve CYBE'lerden korunmada başlıca aracımızdır. Ancak gebeliği önleme sorumluluğunun haksızca kadınların omuzlarında olduğu bir gerçek. Bu yazıda, doğum kontrolünün farklı türlerine kısaca değiniyor, erkeklere yönelik mevcut seçenekleri inceliyor ve partnerlerin sorumluluğu eşit şekilde paylaşarak güvenli seksin keyfini çıkarabilmeleri için neler yapılabileceğine bakıyoruz.
Kaç çeşit doğum kontrol yöntemi var?
Her yaş grubuna uygun çok sayıda doğum kontrol yöntemi mevcut. Bunlar genellikle hormonal ve hormon içermeyen olarak ikiye ayrılır.
Hormonal doğum kontrol yöntemleri kadınlar için tasarlanmıştır ve çeşitli formlarda bulunur—hap (günde alınır), bant (haftada yapılır), iğne (3 ay dayanır), vajinal halka (3 ay dayanır), implant (3 yıl dayanır) ve hormonlu RİA (3–10 yıl dayanır). Hormonal kontraseptifler, doğal adet döngüsünü geçici olarak değiştirerek sentetik hormonlar salgılar, rahim ağzı mukusunu kalınlaştırır ve spermlerin rahme girmesini zorlaştırır, yumurtlamayı engelleyerek döllenebilecek bir yumurtanın oluşmamasını sağlar.
Kadının döngüsünün her anında hamile kalabileceğine dair yaygın ama yanlış bir inanış vardır. Adet döngüsü üç evreden oluşur—foliküler evre, ovulatuar evre ve luteal evre. Kadın ancak ovulatuar evrede, yani döngünün yaklaşık ortasında ve 24–48 saat süren bir dönemde hamile kalabilir. Bu sırada, iki yumurtalıktan biri olgun bir yumurtayı rahim yoluna bırakır. O anda spermler mevcutsa yumurta döllenebilir ve döllendiği takdirde rahim duvarına tutunarak gelişmeye başlar.
Daha fazla bilgi için şu bağlantıyı takip edin: Aylık Döngü.
Hormonal doğum kontrolü popülerdir çünkü %99 etkilidir, sentetik hormonlar vücuttan atıldığında etkisi kaybolur ve az/hiç bakım gerektirmez. Her ne kadar ideal gibi görünse de hormonal kontraseptifler cinsel yolla bulaşan hastalıklara karşı koruma sağlamaz ve bazı kadınlarda baş ağrısı, kilo artışı, ruh hali değişiklikleri, göğüslerde hassasiyet, vajinal tahriş, düzensiz kanama, libido değişiklikleri, akne ve bulantı gibi yan etkiler yapabilir. Uzun süreli hormonal doğum kontrol kullanımı pıhtı oluşumu ve kalp krizi riskini hafifçe artırabilir. Çoğu kadın hormonal kontraseptifleri sorunsuzca kullanır. Yan etkilerden endişelenenler için başka seçenekler de mevcuttur.
Sıradaki yazı: Hormonal Doğum Kontrolünü Bıraktığınızda Ne Beklemelisiniz?
Hormon içermeyen doğum kontrol yöntemleri çeşitli engelleyici yöntemler, bakır (hormonsuz) RİA, sperm öldürücü krem/jel, fertilite farkındalığı, geri çekme ve kalıcı kısırlaştırmayı kapsar.
Engelleyici yöntemler kadınlar için diyafram, servikal kapak, sünger ve kadın prezervatifini içerir. Doğru kullanıldıklarında bu yöntemler de oldukça etkilidir (~%95) ve spermisitle birlikte kullanıldığında koruyuculuğu artar.
Spermisitler tek başına da kullanılabilir ama bu durumda %70 oranında etkilidir. Genellikle köpük, jel, krem, çözünür film ya da tablet/supozituar olarak satılır. Amerika'da satılmasına yasal olarak izin verilen tek tip sperm öldürücü Nonoksinol-9’dur. Çoğu sperm öldürücü, spermin yüzey zarını bozan ve hareketlerini yavaşlatarak onları yok eden yüzey aktif maddelerdir. Cinsel ilişkiden 10–15 dakika önce vajinaya yerleştirilmesi gerekir ve üç saat boyunca etkilidir. Bazı prezervatifler ve tüm doğum kontrol süngerleri spermisit ile kaplıdır. Bazı durumlarda irritasyona yol açabilir ve CYBE riskini artırabilir.
Daha yeni bir sperm öldürücü türü olan Phexxi markasıyla satılan jel, vajinanın pH’ını değiştirerek spermlere karşı elverişsiz bir ortam oluşturur. %93 etkili olduğu belirtilmiş fakat fiyatı yüksektir ve yalnızca reçeteyle alınabilir. Nonoksinol-9 gibi, yanma, kaşıntı, akıntı, enfeksiyon ve bakteriyel vajinozis gibi hafif-orta yan etkiler yaşanabilir.
Doğal doğum kontrolü Fertilite Farkındalığı Yöntemi ile olur. Bu yolu tercih eden kadınlar, adet döngülerini ve vücutlarındaki değişimleri izlerler. Vajinal akıntı ve vücut ısısı gibi değişimler aracılığıyla üreme hormonlarındaki dalgalanmalara bakarak ovulasyonun ne zaman gerçekleşeceğini tahmin etmek mümkündür. Böylece gebelikten kaçınmak veya hamile kalma şanslarını artırmak için kullanılabilir.
Bir çift korunmasız cinsel ilişkiye girdiyse ya da yöntem başarısız olduysa, kadının kısa bir zaman aralığında—72 ile 120 saat içinde—acil kontraseptif (ertesi gün hapı) kullanma hakkı vardır. Bu hap yumurtlamayı geciktirerek hamileliği önler. Eğer döllenme ve yerleşme gerçekleşmişse hap işe yaramaz. Genellikle hafif bulantı, kusma, baş ağrısı ve göğüs hassasiyeti gibi yan etkileri vardır, ancak bunlar birkaç gün içinde geçer.
En radikal doğum kontrol yöntemi kısırlaştırmadır. Kadınlarda tüplerin bağlanması, erkeklerde ise vazektomi anlamına gelir. (Detaylar aşağıda.) Bazı durumlarda, bu işlemler geri alınabilir olsa da genellikle kalıcı kabul edilir ve ileride biyolojik çocuk sahibi olmak istemeyen kişilere uygulanmalıdır.
Erkekler için mevcut doğum kontrol yöntemleri
Görüldüğü gibi, kadınlar için geliştirilen pek çok kontraseptif bulunurken, erkekler için bu seçenekler oldukça sınırlıdır. Cinsel perhiz ve güvenilirliği tartışmalı geri çekme yöntemi dışında, aktif doğum kontrolü adına yalnızca iki seçenek vardır: prezervatif kullanmak ya da vazektomi olmak.
Prezervatifler, istenmeyen gebelikleri önlemek için asırlardan beri kullanılmakta. Malzemeleri ve güvenilirliği zaman içinde gelişmiş olsa da, temel tasarımı değişmemiştir. Günümüzde de prezervatifler birincil doğum kontrolü yöntemidir ve hâlâ CYBE’leri, HIV dahil, önlemedeki tek güvenilir yöntemdir.
Prezervatif
Prezervatif, genellikle lateks kauçuktan yapılmış ince bir kılıftır ve penis erekte olduğunda takılır. Doğru bir şekilde yerleştirildiğinde, prezervatif cinsel ilişki sırasındaki spermlerin vajinaya geçişine engel olur. Düzgün saklanıp kullanıldığında lateks prezervatifler gebelik ve CYBE’leri önlemede oldukça etkilidir.
Bazı kişiler latekse karşı alerjik olabildiğinden, polizopren—latekse benzer sentetik bir kauçuk, poliüretan—kauçuktan daha az esnek ince bir plastik ve “doğal koyun zarından” yapılmış olanlar da mevcuttur. (Aslında kalın bağırsağın başlangıcındaki zardır.) Zar prezervatifler binlerce yıldır kullanılmaktadır. Koyun zarından yapılmış prezervatiflerin daha doğal hissettirdiği ve duyumu artırdığı düşünülse de, spermlere karşı etkili olmalarına rağmen gözenekleri CYBE’yi (ör. HIV) önleyecek kadar küçük değildir. Ayrıca daha pahalıdırlar ve hafif, bazılarına hoş gelmeyen bir kokuya sahip antiseptik sıvıda paketlenirler.
Prezervatifler keskin nesnelerden uzakta ve 0°–38°C (32°–100,4°F) arasında saklanmalıdır. Cüzdanınız prezervatif saklamak için uygun değildir.
Prezervatifler çeşitli renklerde, düz veya tırtıklı, parfümlü ya da aromalı olabilir. Çoğunun ucu boş tutulmuş, ejakülatı toplayacak bir kısmı vardır. Genelde kayganlaştırıcı ile paketlenir, bazen spermisitli de olabilir. İlave kayganlık isteyenler için su veya silikon bazlı kayganlaştırıcılar lateks ve polizopren prezervatiflerle güvenle kullanılabilir. Yağlar ise kauçuğu bozar; dolayısıyla yalnızca poliüretan veya koyun zarından yapılan prezervatiflerle yağ bazlı kayganlaştırıcı (masaj yağı, bebek yağı, losyon, vazelin) kullanılmalıdır.
CYBE kapmamak veya geçirmemek için vajinal, anal ve oral ilişkilerde prezervatif kullanılmalıdır. Dikkatli kullanıldığında prezervatifler %98 oranında gebeliği önler; tipik aceleci kullanımdaysa etkili olma oranı %85’e düşer.
Vazektomi
Vazektomi, sadece lokal anestezi gerektiren, minimal invaziv bir cerrahi işlemdir. Vaz deferensler—testislerden sperm taşıyan kanallar—kesilip kapatılır. Genellikle işlem 20–30 dakikada tamamlanır ve çoğunlukla bir hafta sonra cinsel ilişkiye az rahatsızlıkla devam edilebilir. Ancak, kesiğin üstündeki kanallarda milyonlarca sperm kalır; bunların vücuttan tamamen atılması için yaklaşık 25 boşalma gerekir. Bu süreçte başka bir korunma yöntemi kullanılmalıdır.
Kadınlarda karşılığı tüp ligasyonudur (halk arasında “tüplerin bağlanması”), yani fallop tüplerinin kesilmesi, tıkanması veya alınması. Bu daha invaziv bir işlemdir ve karın bölgesine erişim gerektirir, bu nedenle bölgesel veya genel anestezi uygulanır. Tüp ligasyonu yaptıran kadınların adet döngüsünde genelde değişiklik olmaz, menopoz yaşı etkilenmez ve cinsel fonksiyon korunur veya hafifçe iyileşir. Fakat bu işlemi geçiren kadınlar, eşleri vazektomi olanlara kıyasla ilerleyen yaşlarda rahim alma (histerektomi) ameliyatına 4–5 kat daha fazla ihtiyaç duyuyorlar. Nedeninin ne olduğu ise bilinmiyor. Histerektomi ile iki yumurtalığın da alınması (bilateral ooforektomi), sterilizasyona yol açsa da, daha riskli ve invaziv işlemlerdir.
Dünya genelinde vazektomi oranları büyük farklılık gösterir. Gelişmiş ülkelerde erkekler bu işlemi daha sık yaptırırken, en az gelişmiş ülkelerde oran çok düşüktür. Örneğin; Kanada’da %22, Svaziland’da %0,3. Bazı erkekler kısır kalmanın erkeklikten bir şey eksilttiğine inanır ama bu doğru değildir. Kadınlar arasında sterilizasyon oranı erkeklere göre 5–10 kat fazladır, oysa kadınlar için işlem daha riskli ve zahmetlidir. Özellikle 30 yaş altı bireylerde sterilizasyon sonrası pişmanlık yaşanabilir; ancak çoğunlukla, özellikle kararlı çiftlerde partnerler kararlarından memnun olur.
Geri Çekme Yöntemi
Penisin boşalmadan hemen önce vajinadan çekilmesi de bir doğum kontrol yöntemidir. Doğru uygulandığında spermin kadının üreme organına ulaşmasını engeller ve %94’e kadar etkili olabilir. Bunun için çiftlerin iş birliği ve erkeğin boşalma öncesi kendini kontrol etmesi gerekir. Hangi dikkatle uygulanırsa uygulansın, boşalma öncesi sıvı vajinaya ulaşabilir ve hamileliğe yol açacak kadar sperm bulundurabilir. Bu nedenle tipik kullanımla etkililik oranı %78’dir. Ayrıca geri çekme cinsel yolla bulaşan enfeksiyonları önlemez.
Erkekler İçin Olası Diğer Doğum Kontrol Seçenekleri
1970’lerden beri erkekler için çeşitli doğum kontrol yöntemleri geliştirme çalışmaları bulunsa da, henüz piyasada kullanılabilen bir yöntem yok.
Vaz İçi Enjeksiyonlar
RISUG (yönlendirme altında spermin geri döndürülebilir inhibisyonu) iğnesi hormonsuz, minimal invaziv ve geri döndürülebilir bir yöntemdir. Pozitif yüklü polimer jel, vaz deferense enjekte edilir ve burada duvarlara yapışır. Negatif yüklü spermler geçerken baş ve kuyrukları zarar görür ve dölleme yetenekleri kalmaz. Jel, su ve karbonat enjeksiyonuyla kanallardan temizlenerek doğurganlık geri kazanılır. Benzer bir yöntem olan Vasalgel, vaz deferensi hidrojelle tıkayarak çalışır; bu da gövdeden temizlenebilir. Her iki yöntem de insanlar üzerinde geliştirme aşamasındadır.
Hormonal Doğum Kontrolü
Androjenler (steroid hormonlar) sperm sayısını azaltırken, seks isteği ya da orgazmı etkilemez. Testosteron iğneleri folikül uyarıcı hormonu (FSH—sperm üretimini kontrol eden hormon) ve luteinize edici hormonu (LH—erkeklerde testosteronu düzenler) baskılar, böylece testislerdeki sperm sayısını düşürür. Bu temel üzerine çeşitli denemeler yapılmıştır.
Erkekler İçin Hormonsuz Doğum Kontrol Hapları
Gendarussa adlı kontraseptif, 1990’lardan beri Endonezya'da klinik çalışmalarda mevcut; etken maddesi Justicia gendarussa bitkisinden elde edilir ve sperm başındaki bir enzimi engelleyerek yumurtayı dölleyemeyecek hâle getirir. Epididimal Proteaz İnhibitörü ise hayvan çalışmalarda umut verici sonuçlar vermiştir ve spermin yüzeyinde yer alan bir proteine bağlanarak hareketini engeller. Clean Sheets Pill ise 2012 civarında İngiltere’de çok ilgi gören bir projeydi: hem erkeklerin boşalmadan orgazma ulaşmasını hem de menideki HIV’in bulaşmasını azaltmayı hedefliyordu. Bu hap, testislerden spermi taşıyan kanallar boyunca uzanan uzunlamasına kasları gevşetir, dairesel kasları ya da orgazmı engellemez. Hap, cinsel ilişkiden 2–3 saat önce alınmalı, etkisi 16–24 saatte geçer. Proje ne yazık ki finansman eksikliği nedeniyle durmuştu.
Sorumluluğu Paylaşmak Neden Önemli?
Bir kadın ve bir erkek cinsel ilişkiye girdiğinde, başka bir insanın dünyaya gelmesi potansiyelini üretirler. Bu sürecin düzenlenmesi sorumluluğu ise tarihsel olarak kadınlara bırakılmıştır. Hamile kalan, gebeliği sonuna kadar taşıyan ve doğan bebeğe bebeklik döneminde bakacak olan yine kadındır. Bu nedenle, seks yapmak istemiyorsa karşı çıkmak ya da doğurganlığını kontrol etmek ona kalmıştır.
Kadınlar için ilk oral doğum kontrol hapları 60 yıldan fazla süredir var. Doğurganlığı güvence altına alan bu yöntem, kadınları güçlendirmiş ve cinselliği korkusuzca, ne zaman ve isterse çocuk sahibi olma seçeneğiyle yaşamalarına olanak sağlamıştır. Kadınların bu özgürlüğü ise her yerde hoş karşılanmaz ve siyaseten sonuçlar doğurur. Günümüzde ise ABD’de kadınların kontraseptiflere ve yasal kürtaja erişim hakkı tehdit altındadır.
Hâlâ, doğum kontrolü başarısız olduğunda istenmeyen gebelikle yalnız başına yüzleşen çok kadın vardır. Erkeklerin doğum kontrolünde daha aktif rol alması, sadece istenmeyen gebelik ve kürtajların azalmasını sağlamakla kalmaz, kadınların da daha güvende ve desteklenmiş hissetmesini sağlar. Prezervatifler halen CYBE’leri önlemekte önemliyken, erkekler için daha fazla doğum kontrol seçeneğinin sunulması onların kendi bedenleri üzerinde daha fazla kontrol sahibi olmalarını ve çocuk sahibi olup olmamaya dair daha özgür karar vermelerini sağlar. Günümüzde gençler arasında ebeveynlerine göre daha az ve daha istikrarlı ilişkiler tercih edilmekte; doğum kontrolünde sorumluluğun paylaşılması da bunun bir parçasıdır.
Adet döngünüzü WomanLog ile takip edebilirsiniz. WomanLog’u şimdi indirin:
